13/12-09/2007 Günlerinin Haberleri

 Türklerin 10 bin yillik ekini olan kivilca ve zeyrek geri dönüyor. Giderek unutulan ve yok olmaya yutan kivilca ve zeyrek için Yer Gök Anadolu Dernegi kollari sivadi. Yer Gök Anadolu Dernegi, unutulmaya yüz tutmus antik tahil kavilca ve zeyregi Kars’a yeniden kazandiriyor. Dernek Baskani Beti Minkin’in destek sundugu köy projeleri içerisinde ilk olarak Arpaçay’in Çildir Gölü kiyisinda bulunan 80 haneli Aydingün Köyü’nden kivilca ve zeyrek ekimi gerçeklestirildi.
65 yasindaki İsmet Kiziltepe’nin ektigi ektigi kavilca tarlasi basinda açiklamalarda bulunan Yer Gök Anadolu Dernegi Baskani Beti Minkin, konu ile ilgili olarak su bilgileri verdi:
“Yer Gök Anadolu Dernegi’miz tarafindan hazirlanan proje Kars’in çevre köylerinde yüzyillardir yetistirilen fakat hizla nesilleri tükenmekte olan geleneksel tahillari çogaltmayi ve pazarlamayi amaçlar. Küresel önem tasiyan koruma alanlarindaki köylerde organik tarim yöntemleriyle tatbik edilecek programlar sonucunda tarimsal ve çevresel bioçesitlilik korunacak, yogun tarim teknikleriyle tahrip olan topraklar yenilenecek ve köy halkina yeni kazanç kaynaklari yaratilarak göç nedenleri bir derece dengelenebilecektir. Yörenin tarimsal bioçesitliligini incelemek ve destekleme yöntemlerini arastirmak amaciyla 2005 ve 2006’da kirka yakin köy gezilmis, köy halkinin tarimsal adetleri yakindan izlenmistir. Bilinçsiz hayvancilik ve tarimsal uygulamalar sonucu toprak ve flora tahribati, yöreye giren yabanci tohumlarin sonucu yerli tohum çesitliliginin gittikçe azalmasi ve bozulan sosyo-ekonomik sartlardan dolayi büyük sehirlere yönelen göçün kirsal alanda yarattigi sikintilar da görülmüstür.”

***KARS PİLOT BÖLGE ..

Kavilca ve zeyrek ekiminde Kars’in pilot bölge seçildigini vurgulayan Kinkin, daha sonra su görüsleri dile getirdi:
“Pilot proje çalismalari sonucunda kaybolmaya yönelik zenginlikleri korumanin en elverisli seklinin sürdürülebilir köy projeleri oldugu anlasilmistir. Christensen Vakfi’nin destekledigi 2 senelik bir programin birinci senesinde, 10 köyde tarimsal biyocesitliligi korumak ve geleneksel ürünleri çevreye duyarli organik tarim yöntemleriyle çogaltmak amaçlanmaktadir. İkinci sene ise ekim alanlari arttirilarak pazarlamaya önem verilecek, proje sürecinde çiftçiler organik tarim hakkinda bilgilendirilecektir.
Globallesmeyle gittikçe azalan tarimsal çesitlilikle beraber, sifali ve besin degeri yüksek olan köy çesitleri de tehlikeye girmistir. Diger taraftan, Slowfood gibi hareketlerin canlandirdigi geriye dönüs akimina pazar saglayan ‘artizan’ ve ‘organik ürün’ sektöründe bu ürünlere istek her gün artmaktadir. Kars’in çevre köylerinde ise köy halkinin önemsedigi fakat pazara ulasamadigindan dolayi az miktarda ektigi ürünlere rastlanmistir. Bunlardan en önemlileri kavilca (emmer) , zeyrek (yagli keten tohumu) ve bezir (keten tohumu yagi)’dir. Ekmek yapiminda önemli olmasina ragmen, yerli bir tür olan kirmizi bugdayin nesli hizla tükenmektedir. Yem bitkileri olarak kullanilan yonca, korunga, fig gibi bitkiler de, azot salgiladiklarindan dolayi toprak islahi için önem tasirlar. Zeyrek keten tohumu hasadi Bölgenin tarimsal çesitliligini çogaltmak ve tanitmak amaciyla eko-sistemi koruyarak uygulanacak sürdürülebilir köy projeleri, bu ürünlerin ekimine ve pazarlanmasina odaklanacaktir. Organik sertifika alimi için bir uluslararasi sertifika sirketine basvurulmustur. İki sene sonra sertifikali tarlalarda yetisen ürünler markali organik ürün olarak pazarlanabilecek, bu sekilde degerleri ve yerel halka getirecekleri gelir de artacaktir.”

***KIZILTEPE: YILLAR ÖNCE EKİLİRDİ ..

Arpaçay’in Aydingün Köyü’nden İsmet Kiziltepe ise Yer Gök Anadolu Dernegi’nin bu projesi kapsaminda destek alarak ektigi kavilca ve zegregin dünü, bugünü ve özellikleri hakkinda bilgiler vererek sunlari söyledi.
“Bizim dedelerimiz Kafkas Türküdür, Yani Kara Papak’tir. Orta Asya’ninda Ahiska Türklerindeniz. Dedelilerimiz bu köyü 200 yil önce kurmuslar.O zamanlardan beride bu bitkiyi eker biçerlerdi. Ama son 2 0 yildir unutuldu. Biz bu kavilcadan hasil yapardik. Kaz pilavinda bulgur olarak kullanirdik. Yarma dedigimiz bulgurun bir çesidi gibi hasilda kullanilinca lezzeti doyumsuz olur. Biz bunu yirmi yil öncesine kadar degirmenlerde kirdirirdik. Sonrada kadinlar el kalburlariyla bunlari eleyerek temizlerlerdi. Eger o yil ürün çok fazlasi olsaydi kalanini da yapardik Ekmeklik çok güzel unu olurdu. Bunu da hamur islerinde pisi, lokum, lalanga, eriste, mafis yapiminda kullanirdik. Ama bir baskada o zamanlar kavilcayi kirmizi bugday ununa katarak ekmek yaparlardi. Yani tamamen kavilca unu tek basina kullanilmazdi. Eskiden bizim buralarda beyaz un bulunmazdi. Çünkü kavilcanin yapiskanlik özeligi vardi. Bu çevre köylerin çogu o dönemlerde bunu ekerlerdi. Niye kayboldu? Çünkü makarna, hazir bulgur, yarma çikti ve bunlar daha kolay daha hazir. Baktim olmuyor bende iki yilda bir ekmeye basladim. O da sekiz ile on teneke ürün almaya basladim. İste tesadüfünde geçen yil yarmalik ayirtmistim. Onuda yarma olarak kullanmadim ve tohum olarak kullanarak ektim. Selim Bayburt Köyünde benim akrabalarim var. Bizim köyde de her kes ekerdi. Artik eski degirmenlerde yok atik. Çünkü daha önceleri Malakan Degirmenleri vardi. Onlar bunu daha hassas döverlerdi. Ama simdiki degirmenler bunu yarma yapincaya kadar yarisini fosaya çikartarak yapiyorlar. Degirmenden sonrada is bitmiyor. Tekrar hanimlar bunu rüzgara karsi savuruyorlardi. Bundan sonrada yine hanimlar bunu kalbur ile pilavlik, çorbalik gibi bunlari kisim kisim ayirtarak birde bizlerde degirmenlerin küçügü bizde kikre dererdi bazi yerlerde de el degirmeni derdik. Tas yani elle çekilirdi. Birde kirmizim bugdayi kaynatirlardi. Isdahan denilen bir tekerlek bir betonun içerisinde çarkla döner onu karistirarak kabugunu siyirirdi. Daha sonrada onu el degirmeninde çekerdik. Bunun yaninda bir kisim insanlarimizda büyük bir tasin ortasini oyarak yuvalandirirlardi ve agaç salgi dedikleri tokmaklarla sirasi ile basi demir biri o taraftan biri bu taraftan köyümüzde döverek yaparlardi. Birde beyaz bulguru kaynatarak yaparlar.ama biz o kirmizi bugdayi kaynatmadan hafif suyla islatarak. Eger kavilcayi kaynatirsaniz onun bir özeligi kalmaz. Kavilcayi iki yil bile saklarsaniz asla bozulmaz ve ayni kalir. Ama asla rutubet olamamak kaydiyla. Ama bir olumsuz durum var kavilca pek verimli bir tahil türü degil. Yani bire üç dört anca verir. Ama bunun yaninda bir özelligi daha var vaktinde biçin yapmak gerek. Eger tarlada fazla kurursa basak sapa agirlik yapar ve dayandirmaz. Ve dökülür ve onu toparlayamazsiniz. Ekin zamanimiz ise kar kalktigi zaman topragin nefes almasi zamaninda baslanir ekime .Ama gübre çiktiktan sonra tandirdaki ekmegin kokusu gübre çikinca da kalmadi artik. Sonra da bunlara karsida bir özenti basladi çünkü zahmetsiz elde edildigi için bu kavilcayi unutturdu. Kavilcanin bir diger özelligi ise her türlü iklimde sicakta ve sogukta yetismesidir. Yani burasi kars en soguk bölge ama İzmir’de de yetisebilir. Ama ziraattan aldigimiz tohumlar için bunu söyleyemeyiz İklim sartlarina en dayanikli arpadir, ondan sonra, bugday, kavilca, yulaf ve fig ve digerleri gelir. Ama bizim burada kullandigimiz tek kirmizi bugdaydir. Bizim bir Ardost’lu doktor var o her zaman siparis verir kaz ile kavilca yarmasini.Ama bu günlerde biz Yer Gök Anadolu Derneginin kavilcayi yeniden bizlere kazandirmasi çabasi neticesinde kavilcaya karsi çevremizde bir özenti basladi. Zeyrekte susama benzer. Biz ve çevre köyler daha öncede ekerdik.Her ev zeyregi topladiktan sonra tüccarlar gelir ve kapi kapi dolasarak satin alirlardi. Israr ederlerdi para dahi sorun olmadan. Ama son yillarda ise artik tüccarlar zeyregi almayinca ekilende elde kalinca artik bizlerde ekmegi durdurduk. Onun içinde zeyrek unutuldu, 15 yildan beride kimse ekmiyor. Bezir yagi her derde devadir. Öyleki biz traktör olmadan evvel kosum isinde camis beslerdik. Bu hayvanlarin daha saglikli olmasi için onlari ayda iki defa yikardik. Yikadiktan sonrada onlari bu zeyrekten çikan bezir yagi ile yaglardik Böylece hayvanin derisinde bit olmazdi ve daha da gelisirdi.
Zegreyi degirmenlerde ögütüp tohumundan yag kanla kisimlari da ayni sekilde hayvanlara yedirilirdi. Sapaklari da çok yagli oldugu için fayadali idi. Ayrica zeyregin yagindan çok güzel pisi, mafis gibi hamur isleri ve patates kizartmasinda kullanilirdi. Ama çok güçlü oldugu için kokusu da çok agir olurdu. Bu nedenle tavanin altina kelle sogan koyarlardaki kokusunu alsin. Saglik açisindan mideye çok faydalidir. Şimdiki sana yaglari gibi degildi. Zeyereyi çekirdeksiz üzüm ile kirmizi bugdaya katarak kavururlardi ve çerez olarak yerlerdi.
Haber ekleme saati: 10.24-12/09/2007
Haber/Foto: Gümüspala Kortag/Kars
Egitim zamli ve sorunlu basliyor!